Nga Dr. Florian Fusha
Liqenet akullnajore janë një pasuri e jashtëzakonshme dhe janë me fat ato shtete që i kanë. Këto liqene me bukuri të rrallë, me ujëra të kristalta kanë qenë të veshur më mistere. Në traditën tonë popullore liqenet akullnajore kanë qenë vende zanash, orësh dhe shtojzovallesh, por edhe vende dragonjsh, kuçedrash e përbindëshash. Vende të mbuluara nga lufta ndërmjet të mirës dhe të keqes, ku shqiptari nën mburojën e të mirës ka dale gjithmonë fitimtar.
Dhe të flasësh për binomin liqene akullnajore dhe mitologjisë shqiptare është e pamundur të mos flasësh për liqenet e Lurës dhe gojëdhënat që rrethojnë këto liqene. Për Liqenet e Lurës kanë shkruar me qindra shkrimtare, që nga Fishta i madh, janë kënduar me dhjetëra këngë, por ne në këtë shkrimin tonë do të ndalemi tek një legjende e këtyre liqeneve e cila ka kaluar gojë në gojë për shekuj ndër banorët e Lurës dhe është regjistruar ne vitet 30 të shek.XX për tu publikuar në një reviste italiane, në italisht në vitin 1941.
Legjenda jonë thotë:
Që nga kohët e lashta, atje lart, midis maleve, në skajet e Mirditës, në mes të një pylli të dendur të rrethuar nga maja të mbuluara me mjegull, ndodhet një liqen i bukur, i ushqyer nga dëbora e përjetshme. Në brigjet e tij, si me magji, u ngrit një fshat i vogël. Edhe pse ishin të varfër dhe të izoluar nga bota, jetonin në një botë ëndrrash. Edhe sot të moshuarit kujtojnë legjendat e sirenave të liqenit, këngët e dëgjuara nga koret e zanave dhe imitojnë me baladat e tyre, me veglat e vallet e tyre, simfonitë e natyrës.
Që atëherë fshati kishte emrin Lurë, po kështu edhe liqeni: ndërsa mali që rrethon këtë luginë të mrekullueshme me majat e tij quhet “Kurora e Lurës”.
Në brigjet e liqenit mund të admironit çdo ditë skena fantastike, piktura mahnitëse që duket se janë marrë nga imagjinata e shfrenuar e një piktori mesjetar. Agimet e bukur që pasqyrohen në sipërfaqen e qetë e gjithmonë blu të ujërave: ditë që lindin me blegërimën e qengjave, me këngë e gajde, me jehonën e klithmave të barinjtë dhe me melankolinë e përjetshme të fyellit të tyre. Ditët e kthjellëta: si ato nën diellin përvëlues apo të mbështjella nga retë e dendura që japin ndjesinë e pikturave gjithnjë të reja. Më pas, muzgje të kuqërremtë që pasqyrohen në liqen, transformojnë në ngjyrën e artë edhe çatitë e zeza të shtëpive: të larta, të ashpra, të rrënjosura në kepa, gati kështjella, banesa të zeza xhindesh e zanash. Dhe kudo në shpatet e pyllit, kodra të gjelbëruara, livadhe të pamasë, një parajsë jeshile!…
Dhe tufa, e tufa, të shpërndara si shumë margaritarë!…
Mes këtyre bukurive dikur jetonte një bari.
Ishte i ri, por që i vogël ishte rritur e mësuar mes tufave dhe me barinjtë e vjetër, tani konsiderohej më i miri; Edhe pse i ri, ai kishte vendin e tij në kuvendet e pleqve të fshatit. Fytyra e tij, gjithnjë e qeshur dhe e ëmbël, ishte me një bukuri të rrallë, mashkullore: buzët e tij sensuale e të plota ishin stolisur me mustaqe të trasha, të zeza. I gjatë dhe i fortë: një trup i formuar nga puna e ashpër e përditshme, nga stuhitë e ashpra të dimrave dhe flladet e përhershme malore. Ujërat e liqenit, ku zhytej çdo verë, kur kopeja pushonte në mesditë, i kishin dhënë shkathtësi macesh: shkathtësinë që ka dhia e egër kur ndiqet nga gjahtari. I riu ishte po aq i pashëm sa një Apollo.
Por në male bukuria nuk vlen aq sa forca virile. Por, i riu ynë nuk ishte i vetëdijshëm për këtë dhuratë të bërë nga natyra: mendime të tjera ishin objekt i meditimeve të tij. E gjithë dashuria e tij ishte për kopenë. Kur Luli, siç e quanin bariun e ri, zbriste me kopenë e tij në fushë për të kërkuar kullota më të pasura, duke u endur fshat më fshat: vajzat grindeshin për të, me vështrime plot dëshirë. Kur pranë vatrave, në muzgun e artë të flakëve, ai shpaloste ëmbëlsinë e zemrës së tij, në shumë e shumë melodi të fyellit prej tunxhi, që dukej i artë, për shkak të përdorimit të gjatë: ose, duke kënduar këngët e lashta që pak kush i dinte, këngët e shoqëruara nga vajtimi i lehtë dhe shprehës i lahutës, qe depërtonin në zemrat e të gjithëve!…
Shumë e shumë histori dashurie, aventura mbi aventura, tregoheshin kudo për jetën e Lulit… Ishin të gjitha fantazi. Jeta e tij ishte e thjeshtë si ajo e të gjithë barinjve, dhe ishte gjithashtu i pastër si pafajshmëria e një fëmije.
Njerëzit bisedonin sepse askush nuk mund ta besonte që një shpirt kaq fisnik, një zemër që shpërtheu nga kaq shumë këngë, një bukuri kaq e virgjër dhe një art kaq i përsosur i këndimit nuk kishte një frymëzues. Disa thonin se ishte i lidhur me djallin, të cilit i kishte dhuruar shpirtin, që të kishte dhuntinë e të kënduarit. Të tjerë besonin se zanat, që fëmijë, i kishin fryrë në buzë, duke i dhënë një zë të mbinatyrshëm. Dhe mbase nuk e kishin gabim. Luli dukej si një qenie e mbinatyrshme, nuk dukej se jetonte jetën e të gjithëve: asgjë nuk e tërhiqte përveç tufës dhe bukurisë së natyrës.
Në një agim pranvere, kur tufat e para të barit u shfaqën në brigjet e liqenit të përkëdhelur nga rrezet e ngrohta të diellit, ndërsa kopeja mbushej nga blegërimat e qengjave të vegjël dhe gjithçka dukej se kishte rilindur. Luli, më i lumtur se kurrë, duke shijuar dridhjen e valës së dritës, filloj këngën e tij. Pylli dhe luginat bënë jehonë. Jehona e shoqëruar me melodinë e bilbilave, në korin e dashurisë u dëgjua nga zanat që ndërprenë vallen e tyre hyjnore, atje lart në majën e malit. Dhe kori i zanave si një jehonë e largët e shoqëroj këngën:
Lulet lulëzojnë midis brigjeve të gjelbra,
Zogjtë që cicërijnë në foletë e reja.
Dashnore e dashnorët në flladin aromatik
që ka zbritur pranvera… e vallëzimit!
Por mbretëresha e zanave e ndali korin.
“E dua çobanin e ri. E dua për pastërtinë e këngës së tij.” Është zëri i vetëm tokësor që guxon të thyej heshtjen madhështore të mëngjesit. Edhe zanat. Që vetëm ata, dashurojnë me një dashuri të rrufeshme.
Dhe mbretëresha e bukur u nda nga shoqërueset e saj.
Tri herë bërtiti: “Lumturi” dhe tri herë “Oheeej! jehoj nëpër male thirrja e saj, që asnjë i vdekshëm nuk arrin ta dëgjojë: zanat u mblodhën. Me një shenjë të saj, të gjitha u ngritën në fluturim. Vellot e tejdukshme që zbukuronin lakuriqësinë hyjnore, ngjanin në qiell si krahë fluturash të bardha. Asnjëherë “i vdekshmi”, nuk i pa hyjnoret me sy zgjuar: por i ëndërronte me imagjinatën e këngëtarëve të vjetër dhe gjithmonë donte që ata të ishin të begatë, duke nderuar pranverën për to, me një simfoni festash, këngësh e vallesh. Kaluan malet dhe lugina si flladi i detit, duke fluturuar mbi lumenj, liqene dhe dete, duke u zhytur me fluturimin e tyre të shpejtë rrufe në borë, stuhi dhe uragane dhe mbërritën në majën e “Kurorës”.
Mjerisht!… mbetën të zhgënjyera.
Nuk kishte njeri në vendin ku mbretëresha e zanave kishte dëgjuar zërin e bukur të bariut. Në fakt po: aty ishte kopeja në grupe të vogla të palëvizshme rreth liqenit të vetmuar. Delet e gjora, sa të trishtuar dukeshin me kokat e ulura të fshehura mes këmbëve, njëra afër tjetrës. Delet qanin si qenie njerëzore. Qeni, i madh, i bardhë, mbi një gur që ngrihej tridhjetë këmbë mbi sipërfaqen e ujit dhe depërton si një gadishull i vogël në liqen: qeni i gjorë ishte vetëm… Një pishë e madhe e lartësuar për mrekulli nga një e çarë e këtij shkëmbi: dukej si një prekje e trishtë në atë foto aq e shkretë… dhe e trishtueshme… Në rrënjët e lashta të pishës ishte plisi i bardhë prej leshi dhe një shami e verdhë prej mëndafshi e zbukuruar në të katër cepat me thekë kuq e zi. Pushka e të parëve, pushkë e vjetër me strall dhe qysteku i barutit ishin te varura në degët e saj. Pak me tutje, ne breg, ishte fyelli prej tunxhi, që shkëlqente si një thesar i humbur. Qeni nuhaste rrobat e zotërisë dhe mikut të tij dhe duke ngritur kokën drejt qiellit, ulurinte. Bisha e gjorë qante si një krijesë njerëzore dhe herë pas here shikonte ujërat që ishin blu të errëta pranë shkëmbit. Dhe ulurinte me një zë të zbrazët.
Mbretëresha e zanave iu afrua, e vetme, majës: u përkul dhe mori fyellin. Duke u përkulur, dy lot rrodhën nga sytë e saj blu të çelët dhe ranë në shkëmb, nga ku menjëherë doli një burim shumë i pastër. Askush nuk i pa sytë e zanës që qanin, sytë e fshehur nga flokët e saj të gjatë bjond, si kallinj gruri të pjekur.
Ajo u ngrit me fyellin pranë gjoksit dhe u largua e vetme e pa përshëndetur motrat e saj, të cilat ikën, në çifte, në drejtime të ndryshme: të trishtuara për shkak të këngës së ndërprerë… Ku ishte Luli, bariu kaq besnik i kopesë së tij: Luli, bariu i bukur i malit?… Ku ishte zhdukur?… Ku ishte, nëse nuk e gjenin edhe zanat, as zanat që depërtojnë kudo me trupat e tyre shpirtëror?
– Nga maja, ku kujdesej për tufën, këndonte me fyell, natyrës së bukur që e rrethonte: nga maja, ku kënga e tij mbartej nga flladi dhe përhapej nga jehona nëpër grykat e pafundme: për të parën herë, kënga e fyellit, atë mëngjes pranvere, i kishte mbetur mes buzëve.
Poshtë ku liqeni puthte malin, diçka po lëvizte. Dukej si zhurma e dobët e goditjeve të notit. Ai ishte përkulur për të parë dhe kishte mbetur i magjepsur…..
Nga uji i errët dhe i thellë doli fytyra e një gruaje. Mes algave jeshile, e kuqja e trupit të saj dhe flokët e zinj të shpërndarë dukej se ishin një lojë e reflektuar e dritës. Fillimisht mendoi se pa fytyrën e tij, por më pas duke parë më me kujdes vuri re se uji po lëvizte. Ai kishte parë shpesh fytyra të buzëqeshura dhe madje edhe trupa të përsosur femrash: por nuk e kishte ndjerë atë që ndjente tani. Nuk i hiqte dot më sytë nga format e bukura të zhveshura, që dilnin në pah në mes të ujit të kaltër – blu.
Gjaku gati sa nuk e kishte verbuar dhe djersët i rridhnin në fytyrë, ndërsa buzët i dridheshin si të kapluara nga ethet. Vuante duke e parë, vuante shumë, si kur i humbur në fantazitë e qetësisë së mbrëmjes i ngulte sytë hënës dhe i binte fyellit për orë e orë të tëra…..
Por gruaja që e shikonte mes algave dhe e thërriste me të qeshurën e saj, megjithëse ishte bijë e natyrës, nuk ishte bijë e të vdekshmëve. Ajo ishte sirena e liqenit, mbretëresha e bukur e thellësive të errëta të ujërave. Sirena që e kishte dashur bariun që në fëmijërinë e hershme, që në zhytjet e para që Luli kishte bërë në orët e mesditës së verës së shkurtër malore dhe me duart e saja të pavdekshme e kishte përqafuar në ujërat e kthjellëta. Kështu Luli që fëmijë kishte pasur frymën e një dashurie jo njerëzore; dhe që atëherë ai nuk kishte mundur të dashuronte si të vdekshmit e tjerë. Trupi i tij ishte rritur kështu: i zbukuruar nga përqafime të mbinatyrshme: kopeja, duke pirë ujërat e liqenit, kishte marrë balsamet nga duart e sirenës. Dhe kopeja e Lulit ishte rritur gjithmonë, e bukur dhe e shëndetshme: asnjë bishë nuk mund ta shkatërronte atë, sepse edhe bishat e malit kanë frikë nga sirenat…
Por sirena mund ta admironte bariu e saj të bukur, vetëm kur ai këndonte nga maja ose kur ajo dëgjonte jehonën e fyellit të tij nga larg. Ajo nuk mundi ta thërriste atë në mbretërinë e saj të errët sepse bilbilat i ishin lutur të mos i ndante nga miku i tyre këngëtar. Miku i tyre, i cili gjithmonë u sugjeronte tinguj të rinj me meloditë e fyellit të tij…
Megjithatë, kur “gjeniu i së keqes “ e lajmëroj, se mbretëresha e Zanave donte ta ndante nga bariu i saj. T’ia largonte, larg, larg, në borën e majës së universit: kishte vendosur…
Vetëm atëherë ajo mori trajtë njeriu dhe e thirri me këngën e saj që i ngjan këngës madhështore të ujërave të zhurmshëm të stuhisë, të ujërave të vrullshëm të ujëvarave…:
“Luloooo… Ooo. Lul!…
Lule e egër që dridhet
si e përkëdhelur nga flladi…
Luloooo… Ooo Lul…
Lule e rritur mes gjelbërimit të kullotave dhe të pishave…:
ma këndo dashurinë tënde!…”.
Kështu këndoj sirena e liqenit të Lurës… Dhe pikërisht atëherë Luli këndoi për herë të fundit me fyellin e tij dhe ishte atëherë që për herë të parë kënga vdiq tek meloditë e para. Sytë e gjelbër dhe buzët e kuqërremta e tërhoqën më shumë se burimi i gjetur, më në fund pas etjes së gjatë që e digjte në vapën e zjarrtë të pasditeve të verës. Buzët që dridheshin nga lakmia nuk mund të shprehnin më meloditë hyjnore: gjaku, i ndalur në vena, gati po i ndalonte edhe në zemrën e këngëtarit malësor. Sirena kuptoi që dashuria e menjëhershme ishte fatale për jetën e bariut të pashëm të Lurës dhe e thirri:
Lule, dashuria ime, ti e di
se nuk jam bijë e të vdekshmëve?:
Dhe kush humbet në përqafimin e Sirenës
do të jetojë përjetësisht me të në mbretërinë e saj?…
Përjetësisht në fundin e errët të liqenit…
Por dashuria e parë nuk arsyeton kurrë: dashuria e parë është plot dëshirë…
Ai, menjëherë, u lirua nga brezi dhe, duke i hedhur një vështrim të fundit natyrës dhe kopesë, kuptoi se asgjë nuk e mbante më. Sytë e dehur nga pasioni, mund të shihnin vetëm ujin, ku lakuriqësia e Bukuroshes, binte në sy plotë shkëlqim si petalet e lulëzuara të një tulipani…
Harroi gjithçka, gjithçka, edhe fyellin, prej të cilin nuk ishte ndarë kurrë. Harroi, kopenë dhe miqtë e tij bilbila. Miq të vegjël që qanin në përpjekje për ta ndaluar.
Dhe duke bërë kërcimin fatal: iu afrua të dashurës së tij! E përqafoi atë.
Buzët e tij për një kohë të gjatë u ngjitën me buzët e sirenës që nuk plaken kurrë. Dhe u zhdukën në përqafimin e përjetshëm…
Dhe i përqafuar siç ishte, sirena
në mbretërinë e errët e tërhoqi, poshtë, poshtë!
E Luli, bariu i pashëm, u martue me Sirenën…
Kështu ma kanë thanë, kështu e këndoj
se në ato anë, atë ditë nuk gjendesha.
Dhe kështu mbaron rapsodia e Lulit, bariu i pashëm, dashnor model në këngët baritore të Malësisë, të malit tonë të vetmuar. Barinjtë e brigjeve të blerta të liqenit të Lurës, të mbetur në atë fshat të largët, pranë Kunorës me borë, edhe sot betohen se kanë dëgjuar shpesh fyellin e Lulit të këndojë i pikëlluar pranë majës. Dhe mbretëresha e zanave, thonë ata, me fyell kujton dashurinë e saj të humbur, sepse zanat dashurojnë vetëm një herë. Maja quhet nga ata “Maja e Sirenës”. Burimi (gurra) që doli nga shkëmbi i gjallë prej lotëve të mbretëreshës së zanave është gjithmonë vendi i preferuar i barinjve, të cilët prej andej kujdesen për kopetë në vapën e mesditës. Dhe kur me delet ndalojnë për një kohë të gjatë për të pirë në ujërat e liqenit thonë se dëgjojnë fyellin e Lulit që këndon nga thellësia e liqenit: fyell i gdhendur në një degë të kuqe koralesh, e stolisur me perla të shkëlqyera, ishte dhurata e parë që i bënë sirenat… Dhe, thonë barinjtë e Lurës, ai që thirret prej “Ruajna Zot” nuk vdes kurrë, ai që shkon të jetojë si burri i Sirenës, mbretëreshës së fundit të errët të liqenit të Lurës.
***********
Pse sytë e tu të zinj, të buzëqeshur, edhe më të bukur nën vellon smerald të një loti që sapo ka çelë, më shikojnë me kaq ngulm?…
A besoni se janë të vërteta këto legjenda të malit? Dyshojnë, ndoshta duan të më thonë se nuk është e vërtetë, se dashuri të tilla fatale nuk kanë ekzistuar kurrë, as në legjenda… Dashuri që të rrëmben, të lidh, të skllavëron, më e fuqishme se përqafimi i një sirene, shkëlqen në bebëzën tënde.
Vështrimi yt arrin në zemrën time, më i ëmbël se kënga, se kënga e një fyelli të vetmuar…. Atje lart, atje lart, ndërmjet pllajave të blerta të malit tim të vetmuar.
Shënim: Autori është doktoruar për Gjeografi dhe Antropologji në Universitetin e Firences.