Lëvizja Studentore e viteve 1990-1991 shënon një nga ngjarjet më të rëndësishme historike të kombit shqiptar në 100 vitet e fundit. Lëvizja nisi më 8 Dhjetor të vitit 1990 dhe arriti kulmin në 1991 me rënien e bustit të Enver Hoxhës, në sheshin Skënderbej. Fatmir Çepani njihet si operatori i vetëm që ka regjistruar një nga ngjarjet më të rëndësishme të kombit shqiptar në 100 vitet e fundit, rrëzimin e bustit të Enver Hoxhës, përmbysja e të cilit solli edhe përmbysjen. Fatmir Çepani, ish-operator i RTSH dhe ish-pjesëtar i informacionit të RTSH në vitin 1991, gjatë një interviste për gazetën “SOT” sjell detaje të reja rreth ngjarjes së 20 Shkurtit 1991. Pyetjes së pashmangshme se kush e rrëzoi bustin e Enver Hoxhës, qytetarët e rebeluar apo vetë Ramiz Alia me shokë, Fatmir Çepani thotë se ka një gërshetim. Sipas tij, busti nuk mund të rrëzohej pa implikimin e Ramiz Alisë, por edhe Ramiz Alia nuk do të hiqte kurrë bustin pa zemërimin popullor. Ndërkohë zoti Fatmir Çepani gjatë intervistës me kryeredaktorin e gazetës “SOT”, Rigels Seliman flet edhe për rolin e Sali Berishës, Sigurimit të Shtetit, Ramiz Alisë dhe Adil Çarçanit në këtë ngjarje. Nga ana tjetër, zoti Çepani rrëfen edhe për situatën në RTSH pas rrëzimit të bustit, presionet e pushtetit për të mos dhënë pamjet, ndërhyrjet, dilemat dhe tensionet.
-Zoti Çepani, ju njiheni si njeriu i vetëm që keni regjistruar një nga ngjarjet më të rëndësishme të kombit, siç është rrëzimi i bustit të ish-diktatorit Enver Hoxha në 20 shkurt të vitit 1991. Si u gjendët ju në kohën dhe momentin e duhur?
Unë isha në një aktivitet tjetër, të Komunitetit Mysliman dhe shoqëroja kryetarin e opozitës në atë kohë që ishte Sali Berisha. Pas mbarimit të aktivitetit, situata ishte shumë e ndezur. Flitej shumë që busti do rrëzohej. Unë me intuitën e një profesionisti të RTSH dhe me vullnetin e dëshirën për të realizuar atë objektiv në punën time, zura vendin përpara asaj vepre. Është ngjarje më e papërsëritshmja që nuk ndodh më në historinë e Shqipërisë. Duhet të vijë një diktator tjetër, të qëndrojë 50 vjet në pushtet që të ndodhë. Pra, shqisat e mia të kultivuara nga pasioni i punës, ishin një arsye, por edhe m’u dha fati i madh që të isha në kohën dhe në vendin e duhur. Falë Zotit dhe falë vetes!
-Dua që të ndaleni më gjatë në këtë pikë. Ju mbulonit aktivitetet e Berishës. Si shkuat tek sheshi?
Unë, duke qenë pjesë e informacionit në TVSH në atë kohë, natyrisht isha në kohën e duhur dhe momentin e duhur. Fakti është që, ajo ishte një ditë krejtësisht e veçantë, edhe pse mund të ishte një ditë normale ashtu si ditët e tjera, por për shkak të intensitetit të shumë problemeve dhe të shumë situatave të paparashikuara, nuk ishte një ditë e tillë. Unë kisha ditë që kisha informacione që do rrëzohej busti. Atë ditë, unë kam qenë me gazetaren Amalia Dhamo dhe më caktuan te Komuniteti Mysliman. Për herë të parë krijohej Komuniteti Mysliman në 20 Shkurt dhe në atë kohë më kishin caktuar për të shoqëruar kryetarin e opozitës, Sali Berishën. Kemi vajtur në aktivitetin e Pallatit të Kulturës rreth orës 9 ose 10 në mëngjes, bëmë kronikën e zakonshme, por problemi ishte se një material duhet të çohej për t’u montuar, pasi procedurat teknike kanë qenë të tilla që nuk të ofrohej ky komoditet që është sot. Në atë kohë punohej me film, dhe kjo kishte një procedurë: Bëhej aktiviteti, çohej në laborator, lahej, pritej, montohej dhe më pas materiali çohej në transmetim. Kështu që, Amalia mori materialin për shkak se kërkohej kronika dhe unë i thashë se do rrija te pallati, pasi ka ditë që diskutohet se diçka do të ndodhë në shesh. Objektivi është që ajo shtatore do rrëzohet. Nga ora 10:00 deri nga ora14:00 kur ka ndodhur ngjarja, ku më është dashur të qëndroj në Pallatin e Kulturës, në pjesën më dominuese. Aty ka qenë një kafe dhe në atë pikë u pozicionova i vetëm, i rrethuar nga shumë njerëz, të cilët kishin dalë për të protestuar. Nga ora 10 deri në orën 2 kam ndenjur vetëm, i pashoqëruar nga askush. Unë kam qenë i detyruar të prisja deri sa ndodhi ai moment. Presionet ishin shumë të mëdha sepse realisht TVSH ka qenë i vetëm në atë kohë. Unë gjej rastin të them se TVSH ishte një institucion i ngritur nga njerëz me të vërtetë heronj, që do të thotë: Unë mund të jem pjesë e një pune të madhe, por gjithë kolegët e mi të TVSH sidomos të informacionit, për mua kanë një vlerë të padiskutueshme, sepse të gjithë kanë kontribuuar. Mund të përmend Bujar Koren, Gazmir Shtinon, Amalia Dhamon, Fiqiri Sejdian, Virgjil Kulen, etj. Situata ka qenë shumë e rënduar. TVSH ishte e detyruar që çfarë ndodhte në Shqipëri, ta pasqyronte për shkak të detyrave që kishin marrë. Por nuk ishte e thjeshtë. 20 Shkurti ka qenë pika më kulminante ku mund të them pa frikë se ishte një ditë shumë kaotike, një situatë tepër e rënduar. Aty rrezikohej jeta, gjithçka. Por prej kohësh ky institucion dhe në vazhdimësi ka përjetuar situata të vështira, që do të thotë se, të punoje në atë kohë në Televizionin Shqiptarë ishte një riskim i madh.
-Sipas jush, rrëzimi i bustit erdhi si kulmim i lëvizjeve për demokraci apo pas fshihej dora e Ramiz Alisë dhe Hekuran Isait?
Rrëzimi i bustit erdhi si rezultat i një pakënaqësie popullore. Shpeshherë e kam dëgjuar që në rrëzimin e bustit morën pjesë studentët apo populli. Si studentët dhe populli kishin ngacmimet e tyre, pakënaqësitë e tyre, të cilat i mblodhën bashkë dhe realizuan manifestimin që përfundoi në rrëzimin e bustit. Ishte një ditë që përcaktoi fatet e vendit dhe rrugën që duhet të ndiqej. Ishte një revoltë popullore dhe pjesëmarrja në shesh ka qenë shumë masive. Në shesh ishin mbi 100 mijë veta, nga Tirana, nga të gjitha moshat, si rezultat i të gjitha vështirësive të mëdha që i detyruan njerëzit të dilnin në shesh. Dhe për këtë është fajtore politika që ndoqi Ramiz Alia pas Enver Hoxhës dhe ai ka përgjegjësi për këtë punë.
-Si mund të rrëzohej busti disa metra i lart, një nga monumentet më të sigurta në Shqipëri, me një litar dhe forcë modeste?
Nuk mund ta marr dot përgjegjësinë dhe të them se ishte përgatitur më përpara, kam dëgjuar shumë opsione, të cilat mund të jenë edhe të vërteta. Nuk mund të them që ata e çmontuan natën dhe ditën ndodhi ajo që ndodhi. Ajo ngjarje kaloi me një demonstrim aq të fuqishëm, dhe për hir të së vërtetës, atje mund të kishte edhe anarki shumë të ashpër nga pushteti asaj kohe. Mund të ketë pasur edhe një marrëveshje se ai monument duhej të hiqej. Logjika e thjeshtë të çon edhe atje, se kjo ngjarje ka qenë e përgatitur dhe e mirëmenduar kohë më përpara, se duke pasur parasysh regjimin e ashpër të asaj kohe, busti nuk mund të rrëzohej dot brenda pak orëve. Ka një gërshetim të pushtetarëve të asaj kohe, më të spikaturit, por revolta ishte më e rëndësishme. Fukarallëku ishte në ekstremitet.
-Pra, sipas jush ka pasur një organizim nga pushteti, por gjithçka doli nga kontrolli?
Unë mendoj që nuk ka të bëjë me organizimin nga strukturat e larta të shtetit. Pas këtyre strukturave, situata u doli nga kontrolli. Pse e them këtë? Duke qenë personi që ndiqja me sy të gjithë ngjarjen, dhe atë që ndodhi në shesh, unë e kam të filmuar në materialin filmik, në celuloid. Çfarë ndodhi atë ditë në shesh, unë e kam të dokumentuar. Unë jam personi që e kam ndjekur nga fillimi deri në fund atë se çfarë ndodhi në 20 Shkurt dhe ajo protestë ka qenë e mirëorganizuar nga populli. I gjithë populli i Tiranës, nga të gjitha moshat (studentë, rinia e papunë dhe rinia në punë), mori pjesë në atë ngjarje të madhe. Njerëzit vinin nga të gjitha anët. Nga rruga Bajram Curri, nga Bulevardi Dëshmorët e Kombit, nga rruga e Kavajës, nga rruga e Durrësit, pra të gjitha kryqëzimet që vijnë dhe bashkohen te qendra e Tiranës. Dhe kur ka ndodhur ai moment, një orë përpara, turmat rrinin të heshtur, ndërsa kur erdhi momenti, turmat vinin si vullkan, nuk kishin të sosur. Pozicionimi im te Pallati i Kulturës, më jepte shansin që unë të kontrolloja të gjitha kryqëzimet e Tiranës që mblidhen te qendra. Dhe them se i kishte ardhur fundi asaj historie, asaj kohe. Ishte një sistem totalisht i dështuar. Situata e rënduar ekonomike i detyroi njerëzit ta përmbysnin atë sistem. Ngarkesat e çdo familje, çdo qytetari, çdo shqiptari shkonin deri aty sa thoshin se ai sistem duhej përmbysur. Ky është kontribut i popullit të Tiranës dhe gjithë Shqipërisë. Pa frikë them sot se, në shesh atë ditë mund të ishin 100 mijë veta.
-Po, Ramiz Alia pse u akuzua se tradhtoi idealet komuniste. Apo edhe kjo ishte pjesë e lojës?
Ramiz Alia ka marrë shumë etiketime. Kam përshtypjen se i tillë ka qenë në politikë, sigurisht ai ka edhe përgjegjësinë e tij të madhe. Pas rrëzimit të bustit të Enver Hoxhës, Partia e Punës në atë kohë demonstroi një shfaqje jo korrekte dhe anormale, takime në të gjitha zonat e Shqipërisë. Në Pallatin e Kongreseve, Nexhmije Hoxha takohej me përfaqësues të ndryshme të rretheve nga Veriu dhe Jugu, me njerëz të evidentuar dhe u këmbëngul që duhet të riktheheshin prapë. Për mua ishte një komedi, një shfaqje jo korrekte. Pas asaj ngjarje që ishte fundi i gjithçkaje, këta bënin takime me përfaqësi të ndryshme të rretheve. Kishte njerëz ekstremistë që mendonin se Enver Hoxha duhet të rikthehej, në një kohë që fati i vendit ishte përcaktuar denjësisht. Si udhëheqës i vjetër i informacionit, ishte përcaktuar se çfarë rruge duhet të ndiqte vendi.
-A është e vërtetë që ditën e rrëzimit të bustit, Berisha ka lëvizur me një Benz të bardhë të Sigurimit të Shtetit?
Këtë nuk mund ta them në mënyrë kategorike. Për gjërat që i kam përjetuar vetë nga ora 10:00 deri në orën 14:00, unë mund të flas.
– Po ku shkoi Sali Berisha atë ditë?
Berisha ishte në orën 10:00 tek Komuniteti Mysliman. Berisha ishte një njeri shumë aktiv dhe kemi qenë në atë aktivitet në Pallatin e Kulturës, në pjesën mbrapa. Berisha ka ardhur në takim dhe ka ndenjur katër minuta. Ai ka deklaruar tekstualisht: Ju falënderoj për këtë takim, por ju do më falni sepse unë do të largohem dhe do të shkoj te studentët që janë në grevë në Qytetin Studenti. Pasi përgëzoi organizatorët e këtij komuniteti, Berisha është larguar. Në shesh, në këtë kohë, akoma nuk ishin mbledhur njerëzit. Vende-vende kishte grupime njerëzish që rrinin, ndërsa fluksi i madh i njerëzve ndodhi në orën dy. Aktivitetet kanë qenë rreth orës dhjetë paradite, dhe Berisha ka shkuar te studentët dhe ai ka rol në organizimin e studentëve. Unë besoj se Berisha ka qenë në shesh ditën që ra busti i Enver Hoxhës. Mbledhja e njerëzve, e studentëve, e të përndjekurve politikë, natyrisht që kërkonte organizim. Opozita e asaj kohe ka pjesën e vetë të meritës në organizimin e protestës.
-Çfarë kujtoni tjetër nga xhirimi i rrëzimit të bustit të Enver Hoxhës?
Ajo që më bëri përshtypje ishte pjesëmarrja maksimale e njerëzve. I gjithë populli i Tiranës ishte në shesh. Pavarësisht se çfarë ndodhi më mbrapa, aty u tregua se ai sistem në Shqipëri përfundimisht morri fund. Pastaj detaje të veçanta kishte plot. Nëse do flas për veten time, do them se që në sekondën e parë që jam pozicionuar deri në sekondën që kam shkuar në TVSH dhe deri në sekondën që kam shkuar në shtëpi, mua më është dashur të përballem me turma dhe njerëz të ndryshëm. Më është dashur të përballem me njerëz ekstremist. Madje, reagimi ka qenë shumë i keq kur kam hyrë në fillim te kafja. Ata thoshin: Erdhi ky i TVSH, erdhën këta komunistët e TVSH, t’ia thyejmë aparatin. Më është dashur natyrisht të integrohem shumë mirë me ta, duhet të tregoja shumë kujdes në mënyrë që të më jepnin mundësinë të regjistroja atë për të cilën isha nisur. I bindja njerëzit duke iu thënë se ai moment duhej të regjistrohej. Dhe tani them: Nëse ajo që regjistrova unë nuk do të ishte dhënë, çfarë do të ndodhte? Natyrisht që do të kishte pasoja shumë të këqija për institucionin pikësëpari. Ai institucion aq i madh do penalizohej duke filluar nga drejtuesit, deri te punonjësit më të thjeshtë. Me atë që ndodhi, ne i treguam opinionit botëror se ne nuk e donim më atë sistem. Shqiptarët vetë u distancuan dhe vendosën përfundimisht ta rrëzonin atë sistem të dështuar.
-Në këto katër orë ku ju keni filmuar ngjarjen më të bujshme në historinë e vendit, a ka kanë qarkulluar në shesh punonjës të Sigurimit të Shtetit dhe të policisë së asaj kohe?
Shumë nga forcat speciale të shtetit ishin vendosur në të gjithë kahet e sheshit. Ata kanë qenë shumë aktivë. Te Teatri Operas dhe Baletit, unë kam qenë në një kafe në katin e tretë, dhe unë që nga andej kam filmuar ngjarjen. Edhe Sigurimi i Shtetit dhe policia e asaj kohe, natyrisht që edhe ata dinin gjithçka. Duhet ta merrni vet parasysh që në situatën e asaj kohe, të realizosh diçka të asaj natyre! Pas ngjarjes, materiali do shkonte për transmetim. Dhe në orën 17:55 u bë presion nga krerët më të lartë të shtetit, nga Ramiz Alia dhe Adil Çarçani, që të mos transmetohej ngjarja e rrëzimit të bustit të Enver Hoxhës.
-Pra thoni se ka pasur ndërhyrje?
Kur jam kthyer në Televizionin Shqiptar, kanë ardhur punonjës të strukturave të Ministrisë së Brendshme. Mua më është kërkuar për të marrë materiale, (ajo çfarë ndodhi në shesh, kronika që është transmetuar është montuar dhe janë marrë sekuencat që duheshin). Madje, më kanë ardhur dhe me emra konkretë. Kanë ardhur struktura të policisë së asaj kohe, njerëz që kanë shfrytëzuar dhe njohjen dhe kanë kërkuar materialin. Kështu, u kam bërë gati materialin bruto për të parë konkretisht personat konkretë se për çfarë diskutohej. Kjo ishte një pjesë e errët. Pas asaj ngjarje që ndodhi, shteti komunist vazhdoi dhe për një periudhë të caktuar. Unë e thash haptazi. Së bashku dhe me disa kolegë të mi, kemi qenë te zyra e drejtorit të televizionit të asaj kohe, Virgjil Kule, dhe është bërë presion nga kreu i qeverisë së asaj kohe që ne mos ta transmetonim kronikën. Politika na bëri presion që të mos e transmetonim kronikën, duke na etiketuar tradhtarë, që do të thotë o me këmbë kokëposhtë, ose në gropë. Madje, kryeministri i asaj kohe Adil Çarçani, na tha: Ju jeni tradhtar po e transmetuat! Ai mentalitet i vjetër nuk e pranonte ndryshimin.
-Dua të ndalem sërish tek presioni. Çfarë ndodhi kur u përgatit kronika?
Kur është përgatitur kronika, është bërë presion shumë i madh nga politikanët më të mëdhenj të asaj kohe, nga qeveritarët më të lartë, që ajo kronikë të mos transmetohej. Adil Çarçani dhe Ramiz Alia kanë qenë dy krerët më të lartë, dhe presioni ka ardhur nga ata. Kemi qenë në zyrën e drejtorit të televizionit, me një numër të vogël kolegësh dhe është marrë vendimi që kjo kronikë në kundërshtim me orientimin e tyre të transmetohej. Disa minuta para se të fillonte të dilte sigla e TVSH, është marrë vendimi. Ne na etiketoi Çarçani si tradhtar dhe fati ynë, i familjes, i shokëve, nuk dihej. Rriskimi ka qenë shumë i madh pasi nuk pranohej realiteti. Në orën gjashtë pa pesë është vendosur kronika. Dhe frika ka qenë e madhe, sepse ne nuk kishim as numër të madh dhe dera qëndronte e hapur, që do të thotë se ne ishim në dorë të Zotit.
-Si ishte situata në RTSH asokohe?
Aty kishte probleme të tjera. Gjërat më pas nuk u qetësuan. Mbasi ndodhi 20 Shkurti, TVSH pati peripecira të tjera, sepse shteti duke qenë në grahmat e fundit, u mobilizua tërësisht. Madje, filluan të bëheshin demonstrime anti 20 Shkurtit. Jo ta kthejmë Enver Hoxhën në shesh, jo ta çojmë nëpër rrethe, dhe këto ishin të organizuara me ekstremistë të tjerë. Në të tilla grahmash, pasojat janë shumë të rënda, të paparashikuara. Kjo situatë e vështirë vazhdoi dhe shumë kohë më mbrapa. Doli instituti bujqësor në Kamzë, në Elbasan, takimet që bëheshin nga politikanët e asaj kohe për të mos dhënë imazhin e asaj çfarë realisht ndodhi, por për të dhënë të kundërtën. TVSH ka pasur privilegjin të jetë dëshmitari real okular dhe të realizoj çdo lloj ndryshimi që ndodhte në atë kohë. Nëse dikush në shtëpi, bisedonte, televizioni e përjetonte sepse e ndiqte hap pas hapi këtë ngjarje.
Intervistoi: Rigels Seliman